Na co dzień prawnicy korzystają z narzędzi i metod, których historia sięga setek lat. Historia prawa pisanego to również dzieje rozwoju metod jego interpretacji i stosowania. Najbardziej obrazowym przykładem są łacińskie paremie, do dziś powszechnie używane przez prawników. Powiedzenia takie jak lex retro non agit (czyli „prawo nie działa wstecz”) są symbolem instytucji, które – choć nie zawsze wyraźnie wypowiedziane w każdym przepisie czy ustawie – są podstawą pracy prawników.

Narzędzia, z których prawnicy korzystają, tworząc, interpretując i stosując prawo, również mają bardzo długą historię. Choć w dużej mierze opasłe tomy literatury prawniczej czy zbiory dzienników ustaw zostały zastąpione przez bazy danych, metodyka pracy prawnika nie zmieniła się radykalnie nawet w ostatnich latach.

U progu rewolucji

Wiele wskazuje na to, że w najbliższych latach będziemy świadkami największej w historii rewolucji dla prawa. Z oczywistych powodów prawnicy znajdą się w samym oku cyklonu, a nadchodzące zmiany mogą nie do poznania zmienić oblicze tego zawodu.

Główną przyczyną tych zmian będzie oczywiście rozwój technologii. Wydaje się, że szczególne znaczenie mogą tu mieć dwa trendy technologiczne: rozwój sztucznej inteligencji (AI) oraz blockchain.

Wiele oczekiwań dotyczących tych technologii znacząco przerasta aktualne, realne możliwości. Nieprędko się doczekamy (a być może nie doczekamy się nigdy) zastąpienia sądów przez algorytmy AI czy osób prawnych przez oparte na smart kontraktach DAO (zdecentralizowane autonomiczne organizacje). Już teraz widzimy jednak, jak tempo rozwoju tych technologii przekłada się na budowę nowej rzeczywistości, w której coraz częściej muszą odnajdywać się prawnicy. Sztuczna inteligencja pozwala choćby na szybką i dokładną analizę dużych baz dokumentów, np. orzeczeń sądowych (co ma znaczenie w szczególności w krajach anglosaskiej kultury prawnej, gdzie dużą rolę odgrywają precedensowe wyroki sądowe). Z kolei smart kontrakty już teraz w określonych przypadkach są mechanizmami regulacji stosunków tradycyjnie obejmowanych zakresem umów czy innych klasycznych wytworów pracy prawnika.

Przyjrzyjmy się smart kontraktom oraz ich wykorzystaniu w praktyce prawniczej.

Praktyczne aspekty tworzenia smart kontraktów

Choć smart kontrakty powoli zakorzeniają się w świecie prawniczym, w żadnej mierze nie jest to powszechnie znane narzędzie. W związku z tym potrzebne jest wprowadzenie na temat tego, czym są smart kontrakty i w jaki sposób powiązane są z tradycyjnie rozumianym prawem. Temu służy raport Blockchain, inteligentne kontrakty i DAO, opublikowany przez kancelarię Wardyński i Wspólnicy w październiku 2016 r.

Jeden z moich tekstów z tego raportu, czyli Jak projektować inteligentne kontrakty, wciąż zachowuje aktualność. Teraz jesteśmy jednak bogatsi o wiele nowych doświadczeń, wynikających z szerokiej praktyki tworzenia smart kontraktów. Wynika ona z mojej pracy w startupie blockchainowym, który tworzy ambitne struktury prawno-technologiczne, jak i z koordynowanych przeze mnie warsztatów pisania smart kontraktów organizowanych przez Koalicję na Rzecz Polskich Innowacji, w której pracach kancelaria Wardyński i Wspólnicy aktywnie uczestniczy.

Jak zatem wygląda praktyka tworzenia smart kontraktów? Wybrane zagadnienia przedstawiam w kilku punktach poniżej.

1. Łączenie smart kontraktu i dokumentu prawnego

Najciekawsze projekty nie ograniczają się do dostosowywania dokumentacji prawnej do smart kontraktów lub odwrotnie, ale starają się stworzyć spójną i współgrającą ze sobą całość. Wzajemne odwołania, skoordynowany system aktualizacji, wspólna identyfikacja uczestników – to tylko przykłady działań, jakie mogą zostać podjęte na rzecz stworzenia integralnej struktury opartej na smart kontraktach i tradycyjnych rozwiązaniach prawnych.

2. Kwestia pierwszeństwa

Kwestia pierwszeństwa w sytuacji konfliktu między brzmieniem dokumentu prawnego a kodem smart kontraktu należy do najbardziej fascynujących zagadnień omawianej tematyki. Istotne znaczenie mają tu zarówno kwestie teoretycznoprawne, jak i okoliczności konkretnej sytuacji – stąd trudno wyciągnąć proste wnioski. W praktyce do tego problemu trzeba podejść możliwie najbardziej pragmatycznie – tak aby w razie trudności postronny obserwator nie miał kłopotów ze zdecydowaniem, jakie kroki powinny być podjęte w sytuacji konfliktu między smart kontraktem a np. umową.

3. Rola smart kontraktów

Prawnicy nie powinni sprowadzać smart kontraktu do umowy cywilnoprawnej. Smart kontrakt to program komputerowy, który może mieć wiele różnych zastosowań. Jeżeli w projekcie ma występować komponent prawny, prawnik powinien odpowiedzieć na pytanie, jaką rolę pełnią smart kontrakty i jakie jest ich znaczenie prawne.

4. Wpływ regulacji

Użycie smart kontraktów nie chroni przed stosowaniem regulacji: finansowych, dotyczących ochrony danych osobowych itd. Stąd prawnicy są potrzebni przy projektowaniu smart kontraktów już na etapie wstępnego planowania ich struktury.

5. Bezpieczeństwo

Nie ma miesiąca, w którym nie słyszelibyśmy o błędach w smart kontraktach powodujących utratę środków o nierzadko ogromnej wartości. W przypadku tworzenia struktur z tradycyjnym elementem prawnym ryzyko błędu w kodzie – programistycznym i prawnym – wręcz wzrasta. Warto zawczasu pomyśleć o możliwości wystąpienia takiego zdarzenia i przewidzieć środki zaradcze.

6. Audyt

W świecie blockchaina nie ma żadnych wątpliwości, że smart kontrakty należy poddawać dokładnym audytom. Jest to tym bardziej prawdziwe w przypadku projektów łączących smart kontrakty z tradycyjnymi rozwiązaniami prawnymi. Jest to niezwykle trudne, a na rynku brak specjalistów, którzy mogliby sprostać temu zadaniu. Otwiera to możliwość współpracy między kancelariami prawnymi a firmami technologicznymi, zwłaszcza tymi specjalizującymi się w cyberbezpieczeństwie.

Oczywiście to tylko niektóre z zagadnień rysujących się na styku smart kontraktów i prawa. Do innych aspektów tej problematyki będziemy wracać na naszym blogu.

Jacek Czarnecki