Dane nienazwane

W naszym cyklu
jako „dane nienazwane” określamy te dane, które potencjalnie mogą być
przedmiotem praw majątkowych, ale nie kwalifikują się do tego, żeby być
przedmiotem któregoś z rozpoznanych przez system bezwzględnych praw
majątkowych. Jest to coraz bardziej istotny zbiór obejmujący w
szczególności dużą część danych maszynowych.

Dane nienazwane nie
są aktualnie przedmiotem bezwzględnych praw majątkowych. Mogą być
natomiast przedmiotem praw względnych. Przykładowo umowa może umożliwić
określonemu podmiotowi dostęp do danych maszynowych. Można też umownie
przenieść dane na inny podmiot, żeby mógł je on komercyjnie przetwarzać.
W takim przypadku może pojawić się np. wierzytelność o zapłatę za
korzystanie z danych, roszczenie o powstrzymanie się od ujawniania tych
danych osobom trzecim czy też roszczenie o zwrot tych danych w
określonych okolicznościach.

W odniesieniu do danych nienazwanych
warto więc rozróżnić dwa przypadki. Pierwszy przypadek zakłada, że dane
te są przedmiotem względnych praw majątkowych (np. wskazane powyżej
wierzytelności wynikające ze stosunków umownych, wierzytelność wobec
dostawcy rozwiązania chmurowego, w którym przechowywane są dane). Drugi
przypadek to sytuacja, w której dane nienazwane wprawdzie istnieją (są
np. zapisane na określonym nośniku), ale nie są przedmiotem ani
względnych, ani bezwzględnych praw majątkowych (np. nie zawarto w
odniesieniu do tych danych jakichkolwiek umów).

Wydaje się, że w
pierwszym przypadku dane (a dokładnie względne prawa majątkowe, których
przedmiotem są te dane) będą mogły stanowić składnik spadku i podlegać
dziedziczeniu na ogólnych zasadach. W drugim przypadku przedmiotem
dziedziczenia może być co najwyżej nośnik danych (ewentualnie prawo
dostępu do nośnika), ale nie same dane. W takiej sytuacji dane istnieją,
ale nie stanowią przedmiotu żadnego prawa majątkowego. Spadkobiercy
zmarłego mogą uzyskać faktyczny dostęp do tych danych, ale stanie się
tak niejako przy okazji dziedziczenia fizycznego nośnika danych. Same
dane natomiast nie będą przedmiotem spadku.

Dane osobowe

Odrębnym zagadnieniem jest ewentualna możliwość dziedziczenia danych osobowych. W  tym przypadku sytuacja jest dodatkowo bardziej skomplikowana przez to, że dane osobowe traktuje się często jako dobro osobiste, które jest przedmiotem praw o charakterze niemajątkowym (więcej na ten temat w  artykule na temat charakteru prawnego danych osobowych). Taka kwalifikacja danych osobowych w praktyce mogłaby wykluczać możliwość ich dziedziczenia, gdyż jako przedmiot praw niemajątkowych nie wchodziłyby w skład spadku. Ponadto, zgodnie z punktem 27 Preambuły, RODO nie ma zastosowania do danych osobowych osób zmarłych. Co zatem dzieje się z danymi osobowymi po śmierci podmiotu danych?

Podobnie
jak w przypadku innych danych również w odniesieniu do danych osobowych
śmierć podmiotu danych nie powoduje, że dane przestają istnieć.
Kluczowe staje się natomiast ustalenie, jaki status mają te dane, kto ma
do nich uprawnienia oraz jaka jest treść tych uprawnień. W powszechnej
opinii wynikające z RODO prawa podmiotów danych są prawami osobistymi.
Są one emanacją dobra osobistego i jako takie nie podlegają
dziedziczeniu. Potencjalnie można zastanawiać się, czy RODO nie
ustanawia jednak jakiegoś zestawu praw majątkowych względem danych,
które mogłyby być przedmiotem dziedziczenia – np. w odniesieniu do
uprawnień do usunięcia danych (art. 17 RODO) oraz przenoszenia danych
(art. 20 RODO). Treść wskazanych praw jest bardzo zbliżona do treści
niektórych znanych praw majątkowych, co mogłoby sugerować, że powinniśmy
je traktować jako szczególny rodzaj takiego prawa.

Jeżeli
przyjmiemy jednak, że RODO nie ustanawia praw majątkowych, to w praktyce
musimy dojść do wniosku, że dane osobowe zmarłego podmiotu danych (o
ile nie są przedmiotem któregoś ze zdefiniowanych praw majątkowych
bezwzględnych, np. prawa autorskiego) trafiają po jego śmierci w
specyficzną „próżnię prawną”. Stają się tym, co określamy w naszym cyklu
„danymi nienazwanymi”, czyli są pewnym aktywem (w praktyce przede
wszystkim cyfrowym), które jednak nie jest przedmiotem żadnego prawa
majątkowego o charakterze bezwzględnym. Dostęp do tych danych może być
„odziedziczony” tylko jeżeli były one przedmiotem jakiegoś prawa
majątkowego o charakterze względnym (np. roszczenia z umowy z dostawcą
usługi cyfrowej).

Wskazane trudności nie są specyficzne wyłącznie
dla prawa polskiego. Głośna sprawa dotycząca dostępu spadkobierców do
danych zgromadzonych na facebookowym koncie osoby zmarłej (Bundesgerichtshof, III ZR 183/17)
oraz rozgorzałe na jej kanwie dyskusje pokazały, że problem jest w
dużej mierze uniwersalny. Niemiecki Federalny Trybunał Sprawiedliwości 
ostatecznie opowiedział się za tym, że roszczenia z umowy z Facebookiem
mogą być dziedziczone. Rozstrzygnięcie to nie przesądza jednak samego
statusu danych zgromadzonych na facebookowym koncie. Roszczenie
wynikające z umowy z dostawcą usług cyfrowych nie jest tym samym co
bezwzględne prawo majątkowe do danych przechowywanych przez tego
dostawcę. Z tej perspektywy wskazane powyżej wyzwania pozostają nadal
aktualne. Dyskusja wokół sprawy Facebooka uzmysłowiła jednak szereg
bardziej szczegółowych wyzwań związanych z dziedziczeniem danych. Czy
można umownie wyłączyć możliwość dziedziczenia danych? W jaki sposób
prawa z umowy z dostawcą usługi mają być wykonywane w przypadku wielu
spadkobierców? Czy każdy spadkobierca otrzymuje prawo do korzystania z
całości odziedziczonych danych, czy tylko z części danych? W jaki sposób
należy podejść do sytuacji, w której odziedziczone dane zawierały dane
osobowe osoby zmarłej? Czy w takiej sytuacji spadkobiercy mają prawo
powoływać się na uprawnienia z RODO? A co jeśli odziedziczone dane
zawierają również dane osobowe osób trzecich?

Podsumowanie

Trudności
związane z dziedziczeniem niektórych rodzajów danych należy uznać za
sytuację niepożądaną z prawnego i praktycznego punktu widzenia. Tworzy
ona bowiem niepewność w zakresie kręgu uprawnionych do danych oraz
zasad, na jakich określone osoby mają do nich dostęp.

Łatwo
wyobrazić sobie sytuację, w której faktyczny dostęp do danych uzyskuje
tylko jeden ze spadkobierców, bądź nawet osoba trzecia. Jako że część
danych mogła nie wejść w skład spadku, pozostali spadkobiercy mogą mieć
problem z dochodzeniem ewentualnych roszczeń wobec osób, które
faktycznie weszły w posiadanie danych zmarłego.

Dopóki dane, o  których tu mówimy, traktujemy jako przypadkowe i niewiele znaczące, problem może wydawać nam się marginalny. Zaczniemy patrzeć na niego nieco inaczej, jeżeli uświadomimy sobie, że częścią masy spadkowej mogą być też np. dane służące do tworzenia określonych algorytmów, które mają określoną rynkową wartość. Spojrzymy na to zagadnienie również inaczej przez pryzmat postulatów ruchu MyData. Dane generowane przez wiele lat życia zmarłego mogą stanowić w nowej gospodarce istotne aktywo, z którego korzysta wiele podmiotów, w tym na  zasadach komercyjnych. Korzystanie z tych danych nie zakończy się wraz ze śmiercią podmiotu, który je wygenerował. Może trwać dalej. Patrząc z  tej perspektywy, bardzo istotna staje się odpowiedź na pytanie, kto będzie ekonomicznym beneficjentem korzystania z tych danych po śmierci podmiotu, który je wygenerował.

Krzysztof Wojdyło

Anna Olejniczak-Michalska