Pod koniec 2017 r. pisaliśmy o możliwości wykorzystania sztucznej inteligencji („SI”) w sektorze usług finansowych. Wskazywaliśmy, że algorytmy SI mogą być używane przez podmioty z branży finansowej np. w celu automatyzacji kontaktów z klientem i do wydawania wstępnych decyzji kredytowych. Mniej istotną kwestią wydawało się wtedy wykorzystywanie algorytmów przez organy administracji państwowej. Jednak to właśnie ten temat wzbudził wiele kontrowersji w końcówce 2018 r. z uwagi na wydanie przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie orzeczenia dotyczącego blokady rachunku bankowego na podstawie stosunkowo niedawno wprowadzonego działu ordynacji podatkowej, która do polskiego porządku prawnego wprowadziła także STIR, tj. system teleinformatycznej izby rozliczeniowej.
Co to jest STIR i czy algorytm blokuje rachunek bankowy?
Wspomniane zmiany ordynacji podatkowej mają w założeniu służyć zwalczaniu nadużyć VAT-owskich. STIR jest systemem, który umożliwia wymianę informacji pomiędzy m.in. bankami a Krajową Administracją Skarbową. W STIR ustalany jest tzw. wskaźnik ryzyka (tj. wskaźnik wykorzystywania działalności banków i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych do celów mających związek z wyłudzeniami skarbowymi).
Wskaźnik ryzyka jest przypisywany tzw. podmiotom kwalifikowanym (którymi są, w uproszczeniu, przedsiębiorcy – zarówno osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą, jak i spółki) na podstawie opracowanego algorytmu, który, zgodnie z brzmieniem ordynacji podatkowej, uwzględnia „najlepsze praktyki sektora bankowego i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych w zakresie przeciwdziałania wykorzystywaniu ich działalności do przestępstw oraz przestępstw skarbowych”. Algorytm uwzględnia także kryteria: ekonomiczne, geograficzne, przedmiotowe, behawioralne oraz tzw. kryteria powiązań (tzn. dotyczące powiązań danego podmiotu z innymi podmiotami, co do których występuje ryzyko, że uczestniczą w działaniach mających związek z wyłudzeniami skarbowymi).
Najlepsze praktyki, o których mowa powyżej, mogą być także zgłaszane m.in. przez banki. Wskaźnik ryzyka i kryteria jego ustalenia dla danego podmiotu nie podlegają ujawnieniu temu podmiotowi.
Ustalenie wskaźnika ryzyka jest o tyle istotne, że, jak się wydaje, jest on główną przesłanką zażądania przez Szefa Krajowej Administracji Skarbowej blokady rachunku bankowego podmiotu kwalifikowanego. Ustawa nie przewiduje automatycznego blokowania konta w przypadku ustalenia dla danego podmiotu wysokiego poziomu ryzyka, a od 30 kwietnia 2018 r. (kiedy regulacja weszła w życie) dokonano jedynie 40 blokad w ww. trybie (stan na 19 grudnia 2018 r.). Dodatkowo resort finansów zapewnia, że do blokowania będzie dochodzić jedynie w wyjątkowych przypadkach. Nie jest jednak wykluczone, że wykształci się praktyka występowania z żądaniem blokady w każdym przypadku, gdy wskaźnik ryzyka zostanie ustalony na poziomie wymagającym takiej blokady.
Co istotne, szczegółowe dane dotyczące algorytmu ustalania wskaźnika ryzyka i poszczególnych blokad nie są publiczne dostępne, trudno więc zweryfikować sposób działania algorytmu, jego niezawodność i rzeczywistą możliwość kwestionowania wskazań algorytmu przez człowieka. Niewykluczone, że przed żądaniem blokady konta wskazanie algorytmu jest rzetelnie weryfikowane i odrzucane są wskazania nietrafne, możliwa jest jednak także sytuacja odwrotna. W skrajnym scenariuszu w tym drugim przypadku decyzję o blokowaniu konta podejmowałby de facto algorytm, a rola człowieka sprowadzałaby się tylko do wystąpienia z odpowiednim żądaniem. Najistotniejsza jest z tego względu praktyka stosowana przez organy podatkowe.
Wyrok WSA i jego praktyczne konsekwencje
Blokada konta opisana powyżej może zostać przedłużona przez Szefa Krajowej Administracji Skarbowej na czas oznaczony nie dłuższy niż trzy miesiące. Zgodnie ze wspomnianym wyrokiem WSA z września 2018 r. (III SA/Wa 2057/18), którym WSA oddalił skargę w przedmiocie przedłużenia terminu blokady rachunku bankowego, w ramach postępowania dotyczącego blokady rachunku nie prowadzi się stricte postępowania dowodowego – wystarczy, że analiza ryzyka przepływów pieniężnych wykaże ryzyko wykorzystania instytucji finansowej do wyłudzania podatku.
Gdyby organy administracji opierały się głównie na wskazaniach algorytmu ustalającego wskaźnika ryzyka, to w skrajnych sytuacjach mogłoby to prowadzić do blokady rachunku podmiotu kwalifikowanego na okres trzech miesięcy na podstawie „decyzji” SI. Blokada rachunku może mieć zaś bardzo poważne konsekwencje dla podmiotu kwalifikowanego i w skrajnych sytuacjach prowadzić nawet do zagrożenia jego wypłacalności. Dlatego kluczowa jest, po pierwsze, przejrzystość sposobu ustalania wskaźnika ryzyka w STIR, tak aby zapewnić rozliczalność jego wskazań, po drugie zaś – realna możliwość weryfikowania wskazań algorytmu przez człowieka. Można to osiągnąć dzięki takiemu opisaniu sposobu jego działania, żeby każdy mógł je zrozumieć.
Na razie wydaje się, że blokady rachunków stosowane są rozważnie, niemniej jednak należy obserwować tendencje w działaniu algorytmu wraz z dostarczaniem do niego coraz to większych ilości danych, a także powiązaną z nią praktyką organów podatkowych.
Katarzyna Szczudlik