Nowe technologie coraz śmielej wkraczają w obszar energetyki, czego wyrazem są m.in. inteligentne czytniki energii elektrycznej. Ich instalacja jest już wymogiem prawnym, choć wciąż nie został on prawidłowo implementowany do polskiego porządku prawnego.
Inteligentne liczniki jako element inteligentnej sieci
Inteligentna sieć (ang. smart grid) elektroenergetyczna charakteryzuje się bieżącą komunikacją i wymianą informacji między wszystkimi uczestnikami rynku energii elektrycznej – przede wszystkim producentami, dystrybutorami oraz konsumentami. Jej nieodłącznym elementem jest inteligentne opomiarowanie (ang. smart metering), czyli mierzenie poboru energii za pomocą inteligentnych liczników energii.
W odróżnieniu od liczników tradycyjnych, liczniki inteligentne umożliwiają dwustronną komunikację pomiędzy licznikiem i systemem. Pozwalają one dokonywać pomiaru zużycia energii elektrycznej w krótkich, wynoszących jedną godzinę lub mniej, interwałach czasowych. Wdrożenie inteligentnych liczników może być podstawą do dalszych działań na rzecz stworzenia inteligentnej sieci, rozumianej jako sieć wykorzystująca technologie informacyjne i komunikacyjne, aby gromadzić informacje o uczestnikach rynku energii elektrycznej w celu osiągnięcia wyższej efektywności oraz stabilności sieci.
Wdrożenie inteligentnych liczników stało się przedmiotem polityki energetycznej licznych państw. Na szczeblu europejskim odpowiednią inicjatywę Komisja podjęła w 2011 r., a obecnie państwa członkowskie wdrażają program rozpowszechniania liczników inteligentnych. Zgodnie z opublikowanym w czerwcu 2014 r. raportem dotyczącym aktualnego stanu prac przy wdrażaniu smart meteringu (Sprawozdanie Komisji: Analiza porównawcza rozpowszechnienia inteligentnego pomiaru w UE 27 ze szczególnym uwzględnieniem energii elektrycznej, COM(2014) 356 final), państwa członkowskie osiągnęły znaczny postęp w tej dziedzinie.
Inteligentne liczniki a prawo unijne
Wymóg instalacji inteligentnych liczników energii elektrycznej wynika z prawa Unii Europejskiej. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/72/WE z dnia 13 lipca 2009 r. dotycząca wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej i uchylająca dyrektywę 2003/54/WE (Dz. U. UE L 09.211.55) w punkcie 2 Załącznika I zakłada, że państwa członkowskie zapewnią wdrożenie inteligentnych systemów pomiarowych, które pozwolą na aktywne uczestnictwo konsumentów w rynku dostaw energii elektrycznej. Może to być jednak uzależnione od ekonomicznej oceny wszystkich długoterminowych kosztów i korzyści dla rynku oraz indywidualnego konsumenta lub od oceny, która forma inteligentnego pomiaru jest uzasadniona z ekonomicznego punktu widzenia i najbardziej opłacalna oraz w jakim czasie ich dystrybucja jest wykonalna. Luz decyzyjny w tym względzie pozostawiony został państwom członkowskim, które miały dokonać takiej oceny do 3 września 2012 r. W zależności od wyniku tej oceny państwa członkowskie zobowiązane zostały do przygotowania harmonogramu wdrażania inteligentnych systemów pomiarowych, przy czym termin docelowy ma wynosić do 10 lat. Dyrektywa przewiduje dalej, że w przypadku pozytywnej oceny rozpowszechniania inteligentnych liczników przez państwo członkowskie Unii do 2020 r. w inteligentne systemy pomiarowe energii elektrycznej powinno być wyposażone co najmniej 80% konsumentów.
Inteligentne liczniki a prawo polskie
O inteligentnych licznikach energii, w kontekście działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej, wspominał przyjęty przez Radę Ministrów w 2009 r. dokument „Polityka energetyczna Polski do 2030 roku”. 3 września 2012 r., m.in. na podstawie „Analizy w zakresie ekonomicznej oceny zasadności wprowadzenia inteligentnych form pomiaru zużycia energii elektrycznej w Polsce”, sporządzonej na zamówienie Ministerstwa Gospodarki przez Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Polska poinformowała Komisję Europejską o pozytywnej ocenie rozpowszechniania inteligentnych liczników, załączając „Informację dotyczącą zasadności wprowadzenia inteligentnych form pomiaru zużycia energii elektrycznej w Polsce”. W dokonanej przez Ministerstwo Gospodarki w kwietniu 2013 r. „Analizie skutków społeczno-gospodarczych wdrożenia inteligentnego opomiarowania” potwierdzono liczne korzyści rozpowszechniania inteligentnych liczników energii elektrycznej w Polsce.
Jak dotąd polskie regulacje dotyczące inteligentnych liczników energii mają charakter szczątkowy. Tzw. „mały trójpak energetyczny”, tj. ustawa z dnia 26 lipca 2013 r. o zmianie ustawy – Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw, wprowadził do Prawa energetycznego definicję licznika zdalnego odczytu, zgodnie z którą przez liczniki zdalnego odczytu rozumie się zespół urządzeń służących do pozyskiwania danych pomiarowych, umożliwiający dwustronną komunikację z systemem teleinformatycznym (art. 9c ust. 5b). Ponadto na podstawie art. 9c ust. 5a operatorzy systemów dystrybucyjnych instalujący u odbiorców końcowych przyłączonych do ich sieci liczniki zdalnego odczytu zostali zobowiązani chronić dane pomiarowe dotyczące tych odbiorców na zasadach określonych w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. Z kolei art. 16 ust. 7 pkt 4 nałożył na przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją paliw gazowych lub energii obowiązek uwzględniania w planie rozwoju w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na paliwa gazowe lub energię przedsięwzięć racjonalizujących zużycie paliw i energii u odbiorców, w tym także przedsięwzięć w zakresie pozyskiwania, transmisji oraz przetwarzania danych pomiarowych z licznika zdalnego odczytu.
Wskazane przepisy wprowadzone „małym trójpakiem” nie stanowią implementacji punktu 2 Załącznika I dyrektywy 2009/72/WE. Dotyczą one wyłącznie kwestii ochrony danych osobowych oraz uwzględniania liczników inteligentnych („zdalnych” w rozumieniu ustawy) w planach rozwoju przedsiębiorstw energetycznych. Nie wprowadzono natomiast obowiązku wdrożenia liczników inteligentnych u konsumentów. Co ciekawe, obowiązek wyposażenia co najmniej 80% konsumentów w inteligentne systemy pomiarowe energii elektrycznej do 2020 r., implementujący zatem punkt 2 Załącznika I dyrektywy 2009/72/WE, został zawarty w projekcie „małego trójpaku” w wersji przyjętej przez podkomisję nadzwyczajną w dniu 5 marca 2013 r., ale już w projekcie ustawy przyjętym przez tę podkomisję w dniu 14 maja zrezygnowano z tej regulacji i uzgodniono brzmienie „małego trójpaku” w kształcie, w jakim ostatecznie wszedł w życie w dniu 1 września 2013 r.
Obecny stan prawny
Do chwili obecnej dyrektywa 2009/72/WE w zakresie, w jakim przewiduje wyposażenie co najmniej 80% konsumentów w inteligentne systemy pomiarowe energii elektrycznej do 2020 r. oraz przygotowanie odpowiedniego harmonogramu, nie została transponowana do polskiego porządku prawnego, pomimo że Polska przedstawiła Komisji ocenę, zgodnie z którą instalacja inteligentnych liczników u odbiorców końcowych jest opłacalna z perspektywy całości rynku energii elektrycznej i jego uczestników. Prace nad implementacją tego obowiązku do polskiego prawa co jakiś czas są wznawiane – ostatnio w czerwcu 2014 r. Zespół ds. Programowania Prac Rządu uzgodnił kontynuowanie prac nad transpozycją, a Ministerstwo Gospodarki rozpoczęło prace nad przygotowaniem założeń do ustawy.
Zgodnie z podaną informacją operator systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego będzie obowiązany do 2020 r. zainstalować liczniki zdalnego odczytu, skomunikowane z systemem pomiarowym, u co najmniej 80% odbiorców końcowych przyłączonych do sieci o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV tego operatora, zgodnie z harmonogramem określonym w rozporządzeniu Rady Ministrów. Przewiduje się także m.in. utworzenie Operatora Informacji Pomiarowych, który pozostając pod nadzorem Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki miałby prowadzić Centralny Zbiór Informacji Pomiarowych, tj. zbierać, przetwarzać i udostępniać informacje odczytywane przez inteligentne liczniki, oraz być gwarantem właściwej ochrony i bezpieczeństwa danych pomiarowych.
Nie jest pewne, jak tym razem zakończą się prace nad implementacją obowiązku wyposażenia 80% odbiorców końcowych w inteligentne liczniki energii elektrycznej. Polska ma czas na zrealizowanie tego obowiązku do końca 2020 r., a dotychczasowy brak decyzji polskiego ustawodawcy co do realizacji tego obowiązku może powodować niepewność wśród uczestników rynku energii elektrycznej.
Działania Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki
Niezależnie od niespiesznych działań ustawodawcy, inicjatywę w zakresie regulacji związanych z inteligentnymi licznikami energii elektrycznej podjął Prezes Urzędu Regulacji Energetyki. Zgodnie ze sprawozdaniem z działalności Prezesa URE w 2013 r. instytucja ta prowadziła liczne działania w tym względzie. Wypracowywała m.in. wymagania dla elementów instalowanej infrastruktury inteligentnego opomiarowania, uzgadniała ramowe harmonogramy i opiniowała programy wdrożenia systemów AMI (Advanced Metering Infrastructure – zaawansowanych systemów pomiarowych), jak również podjęła współpracę z Prezesem Urzędu Komunikacji Elektronicznej, a także z Generalnym Inspektorem Ochrony Danych Osobowych (w kwestii wzajemnej relacji pomiędzy informacjami pomiarowymi a danymi osobowymi).
W ramach swojej działalności Prezes URE opublikował również Stanowisko w sprawie niezbędnych wymagań dotyczących jakości usług świadczonych z wykorzystaniem infrastruktury AMI oraz ram wymienności i interoperacyjności współpracujących ze sobą elementów sieci Smart Grid oraz elementów sieci domowych współpracujących z siecią Smart Grid. W dokumencie tym została przede wszystkim uzasadniona potrzeba wprowadzenia powszechnych ram wymienności i interoperacyjności dla współpracujących ze sobą elementów infrastruktury, których mieliby trzymać się wszyscy inwestorzy i dostawcy sprzętu. Stanowisko określa również sposób definiowania wymaganego poziomu jakości/skuteczności usług świadczonych z wykorzystaniem systemów AMI oraz zakres funkcjonalności interfejsów komunikacyjnych inteligentnego licznika.
Celem działań Prezesa URE jest stworzenie optymalnych warunków do zapewnienia odpowiedniej skuteczności wdrożenia systemów inteligentnej sieci, głównie poprzez stworzenie technicznych, choć nie tylko, standardów wdrażania inteligentnych liczników. Cenna inicjatywa Prezesa URE w tym względzie nie zastąpi jednak starannej regulacji ustawowej, której jak do tej pory brak.