Czy wyobraźnię twórców branży gamedev ograniczają prawa architektów do budynków istniejących w przestrzeni publicznej?
Twórcy gier wideo często osadzają ich akcję w przestrzeni odwzorowującej prawdziwy świat bądź wykorzystującej znane, występujące w przestrzeni publicznej budynki lub obiekty. Miejsca przeniesione do świata gier zyskują zwykle na popularności, a dla wielu fanów gier stają się również celem turystycznych wyjazdów (np. wskutek popularności gry Zaginięcie Ethana Cartera na popularności zyskał także Dolny Śląsk).
Dla twórców i producentów gier wideo istotne jest zatem ustalenie, czy wykorzystanie w grach rozpoznawalnych miejsc jest w jakimś zakresie limitowane przez prawo, a jeśli tak – jakie wymogi należy spełnić, aby móc umieścić w grze istniejące w przestrzeni zabudowania.
Odpowiedź na te pytania nie jest oczywista, a to z uwagi na brak zharmonizowania na poziomie światowym lub choćby unijnym regulacji dotyczącej tzw. prawa panoramy – ustanawiającej jedną z postaci dozwolonego użytku ograniczającego uprawnienia prawnoautorskie. Ponadto niezależnie od prawa autorskiego przeszkodą dla przeniesienia do świata gier wideo wizerunków budynków czy przestrzeni miejskiej mogą być także ustawodawstwa krajowe dotyczące ochrony dziedzictwa kulturowego oraz prawa do prywatności. Poniżej pokrótce przybliżymy, jakie znaczenie prawo panoramy może mieć dla branży gamedev.
Prawo panoramy, czyli kiedy nie potrzeba zgody twórcy
Generalnie prawo panoramy pozwala podmiotom nieposiadającym zgody uprawnionego z tytułu majątkowych praw autorskich na rozpowszechnianie utworów wystawionych na stałe na widok publiczny. W praktyce – w krajach, w których zdecydowano się wprowadzić do ustawodawstwa to prawo – korzystanie z wolności panoramy sprowadza się przede wszystkim do możliwości fotografowania i filmowania budynków, rzeźb oraz innych obiektów, pozostających wciąż pod ochroną prawa autorskiego i znajdujących się w przestrzeni publicznej. Zasadniczo chodzi zatem o wizerunki budynków, placów, rzeźb i innych obiektów, mogących wciąż podlegać tej ochronie, czyli zaprojektowanych pod koniec XIX wieku oraz później, a to z uwagi na fakt, że prawo autorskie chroni utwory przez cały okres życia ich twórcy oraz 70 lat po jego śmierci.
Zakres dozwolonego użytku w różnych krajach uregulowany jest odmiennie. Przykładowo we Francji prawo panoramy zostało ograniczone wyłącznie do udostępniania dzieł architektury i pomników wystawionych na stałe w publicznych miejscach przez osoby fizyczne i z wyłączeniem celu komercyjnego takiej eksploatacji1. W Niemczech prawo panoramy pozwala na zwielokrotnianie, rozpowszechnianie i publiczne odtwarzanie utworów znajdujących się na stałe przy drogach, ulicach lub w miejscach publicznych za pomocą grafiki, malarstwa, techniki fotograficznej lub filmowej bez ograniczeń podmiotowych, jak również w celach komercyjnych2. We włoskim prawie autorskim w ogóle nie przewidziano wyjątku w postaci prawa panoramy. Co więcej, udostępnianie i rozpowszechnianie wizerunków obiektów architektonicznych usytuowanych we włoskim krajobrazie (niezależnie od tego, czy pozostają pod ochroną prawnoautorską) uzależnione jest od spełnienia dodatkowych warunków wynikających z ustaw chroniących dziedzictwo kulturowe i pejzaż3.
Prawo panoramy w Polsce
W Polsce prawo panoramy uregulowane zostało w art. 33 pkt. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako: „pr.aut.”). Zgodnie z tym przepisem wolno rozpowszechniać utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku. Prawo nie zastrzega, że rozpowszechnianie może następować wyłącznie w celach niekomercyjnych, a zatem w oparciu o powyższy przepis dozwolone jest tworzenie np. widokówek z wizerunkami pozostających pod ochroną prawa autorskiego budynków czy rzeźb, a nawet streetartowych murali. Warunkiem skorzystania z ww. uprawnienia jest dostępność reprodukowanego widoku z miejsca publicznego oraz jego umieszczenie w tym kontekście na stałe. Wszelkie rozpowszechnianie czasowych wystaw i instalacji zorganizowanych w przestrzeni publicznej wymaga jednak uzyskania zgody podmiotów uprawnionych z tytułu praw autorskich do wystawianych utworów. Z zakresu prawa panoramy wykluczone zostały także wszelkie miejsca, do których dostęp jest ograniczony, mimo że znajdują się w przestrzeni publicznej (np. fasady budynków widoczne wyłącznie przez lornetkę z prywatnego balkonu), a także wszelkie wnętrza budynków, niezależnie od ich charakteru i dostępności publicznej.
Czy z wolności panoramy mogą skorzystać twórcy gier wideo?
Największe wątpliwości przy stosowaniu ww. przepisu budzi kwestia, czy wolność panoramy pozwala jedynie na wierną reprodukcję znajdujących się w przestrzeni publicznej utworów za pośrednictwem fotografii oraz techniki filmowej, czy też pozwala na tworzenie również innych dzieł zależnych – grafik, obrazów, rysunków, pamiątek z wizerunkami słynnych budynków lub też właśnie przeniesienia wizerunków budowli i rzeźb znajdujących się w przestrzeni publicznej do gier wideo. Kwestia ta nie została dotychczas kategorycznie przesądzona. Wśród prawników nie budzi raczej wątpliwości, że na podstawie prawa panoramy przewidzianego w polskiej regulacji dozwolone jest wykonywanie grafik czy obrazów przedstawiających utwory chronione prawem autorskim, które pod kątem prawnym – z uwagi na możliwość przejęcia elementów twórczych – można zakwalifikować jako dzieła zależne w stosunku do przedstawianych utworów4. Kontrowersje wzbudza już natomiast np. kwestia opracowywania i rozpowszechniania trójwymiarowych miniatur budynków stanowiących ikony architektury (np. jako pamiątek). Przeciwnicy kwalifikowania takiej działalności jako mieszczącej się w granicach dozwolonego użytku wskazują na konieczność oceny, czy takie korzystanie z dostępnych w przestrzeni publicznej utworów nie narusza słusznych interesów twórcy. Okoliczność tę należy badać w każdym przypadku, jeśli korzystamy z chronionych utworów na podstawie któregokolwiek z przepisów ustanawiających dozwolony użytek prywatny lub publiczny, co wynika z art. 35 pr. aut.
W kontekście gier wideo należy zauważyć, że w większości przypadków grafika gry oparta jest na tworzonych modelach 3D, a zatem przedstawione w grze widoki przestrzeni nie stanowią rejestracji publicznie dostępnych miejsc za pomocą techniki fotograficznej lub filmowej. Ostatnio coraz większą popularność przy tworzeniu grafiki gier zyskuje fotogrametria – technika polegająca na wykonaniu licznych zdjęć danego obiektu z różnych ujęć i pod różnymi kątami, a następnie uzyskaniu trójwymiarowego obrazu na podstawie tych zdjęć. Technikę tę wykorzystano m.in. przy tworzeniu Zaginięcia Ethana Cartera czy Star Wars: Battlefront. Miejsca, w których toczy się fabuła gry, przedstawione są zatem co do zasady realistycznie, a ich wygląd nie jest w sposób istotny zniekształcony. Co więcej, wykorzystanie ujęć publicznie dostępnej przestrzeni w realistycznych grach – choć nie jest wykonane techniką rejestracji wideo – można przyrównać do ich wykorzystania w filmie, które zasadniczo nie budzi większych kontrowersji na gruncie prawa panoramy.
Należy jednak zwrócić uwagę, że występujące w rzeczywistości obiekty często przenoszone są bez otaczającego ich kontekstu lub umieszczane są w grach charakteryzujących się brutalną fabułą. Wykorzystanie wizerunków cudzych utworów w kontekście odmiennym niż objęty zamiarem ich twórcy może zatem wzbudzać niepokój i sprzeciw twórcy. Wówczas twórca ten może kwestionować wykorzystanie jego utworu bez jego zgody nie tylko jako godzące w jego interesy twórcze na podstawie art. 35 pr. aut., lecz również powołując się na przysługujące mu osobiste prawa autorskie, w tym zwłaszcza prawo do rzetelnego wykorzystania utworu.
Podsumowując, twórcy gier, którzy chcą przenieść do świata gry znajdujące się w przestrzeni publicznej budowle, rzeźby lub inne utwory objęte ochroną prawnoautorską, muszą wykazać się czujnością przy wyborze obiektów do wykorzystania. Różny zakres prawa panoramy w różnych krajach może zachęcać do osadzania fabuły gier w tych państwach, w których regulacje i orzecznictwo są przychylniejsze dla producentów gier. Skorzystać może na tym także gospodarka tych krajów, z uwagi na zwiększenie ruchu turystycznego. Jednak nawet w krajach, w których – jak w Polsce – prawo panoramy zostało uregulowane dość liberalnie, trzeba za każdym razem przeprowadzić indywidualną analizę pod kątem ewentualnego zakwestionowania wykorzystania danego utworu przez jego twórcę z powołaniem się na art. 35 pr. aut. lub naruszenie osobistych praw autorskich.
Ewa Nagy
1 Art. L.122-5 (11) Code de la propriété intellectuelle.
2 § 59 Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte.
3 Art. 107 i 108 Decreto Legislativo nr 42/2004 – Codice dei beni culturali e del paesaggio
4 K. Gienas, [w:] E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz., Warszawa 2016, komentarz do art. 33.